18 października 2022 r. w Gminnym Ośrodku Kultury w Modliborzycach odbyła się konferencja poświęcona 80. rocznicy zagłady społeczności żydowskiej Modliborzyc. Sympozjum zostało przygotowane przez Urząd Miejski w Modliborzycach oraz Janowskie Stowarzyszenie Ławeczka Dialogu. Patronat honorowy nad uroczystością objął Żydowski Instytut Historyczny.
Uroczystość otworzył i poprowadził przedstawiciel Janowskiego Stowarzyszenia Ławeczka Dialogu Zbigniew Nita.
Wszystkich zebrany na uroczystości przywiał Burmistrz Modliborzyc – Witold Kowalik. Następnie list od Towarzystwa Potomków Janowa w Izraelu oraz Sylvie Kron-Sontag i Nachuma Dimborta, odczytała Justyna Flis, ze Stowarzyszenia Ławeczka Dialogu. W imieniu społeczności żydowskiej z Lublina za zaangażowanie w upamiętnianiu Żydów z Lubelszczyzny dziękowała Józefina Ciepiela-Bakall.
Podczas konferencji referaty zaprezentowali: Urszula Bzdyra, regionalistka z ogromną wiedzą, zbiorem zdjęć i dokumentów z Modliborzyc, prof. Sabina Bober - kierownik Pracowni Studiów nad Holokaustem Żydów Polskich i Europejskich KUL oraz prof. Andrzej Trzciński - kierownik Zakładu Kultury i Historii Żydów UMCS. Dopełnieniem wykładów była wystawa dokumentów i fotografii, przygotowana przez Justynę Flis.
Po konferencji nastąpiło przejście na cmentarz żydowski w Modliborzycach oraz uroczysta prezentacja znajdującej się tam tablicy informacyjnej.
Na tablicy w kształcie nawiązującym do macewy obok napisu informacyjnego zastosowano nowoczesną formę upamiętnienia w postaci znaku QR, odsyłającego do szerszej charakterystyki nekropolii na portalu www.zabytek.pl. Informacja ta zapisana jest w trzech językach: polskim, angielskim i hebrajskim.
Na zakończenie ceremonii uczestnicy złożyli, zgodnie z tradycją żydowską, kamyki oraz zapalili znicze.
W uroczystości uczestniczyli między innymi Konsul Honorowy Republiki Austrii w Lublinie - Piotr Majchrzak, przedstawiciele Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie i Lublinie, Maciej Rymkiewicz z Narodowego Instytutu Dziedzictwa oraz zaproszeni goście.
Konferencję i uroczyste odsłonięcie tablicy uświetnił swoją grą na skrzypcach oraz odmówieniem kadiszu (modlitwy za zmarłych) po aramejsku i po polsku Marcin David Król, kantor i skrzypek.
Cmentarz został upamiętniony w ramach programu „Oznakowanie cmentarzy żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej” realizowanego przez Narodowy Instytut Dziedzictwa ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Pierwsze wzmianki o Żydach w Modliborzycach pochodzą z połowy XVII wieku, choć osadnictwo żydowskie – na szerszą skalę – nastąpiło dopiero na przełomie XVII i XVIII stulecia. W 1674 r. mieszkało tu 34 Żydów, stanowiących ponad 20% populacji.
W XVII i XVIII w. nastąpił szybki rozwój demograficzny miejscowej społeczności żydowskiej. W latach 60. XVIII w. mieszkało tu już ok. 350 osób wyznania mojżeszowego. W tym okresie w Modliborzycach zbudowano murowaną synagogę.
W 1827 r. notowano 312 Żydów. Pod koniec lat 90. XIX stulecia Żydzi stanowili już ponad 45% mieszkańców osady. Podobnie jak w wielu innych miejscowościach, głównym źródłem utrzymania ludności żydowskiej były handel i rzemiosło.
Na początku lat 20. XX w. Żydzi stanowili ponad połowę mieszkańców Modliborzyc. W 1921 r. było ich 957 na 1913 mieszkańców. Pod zarządem gminy znajdowały się: synagoga, mykwa (łaźnia), rzeźnia rytualna, przytułek dla ubogich oraz cmentarz (założony prawdopodobnie w XVIII w. przy drodze na Majdan, został zniszczony podczas II wojny światowej).
W marcu 1941 r. Niemcy przywieźli do Modliborzyc dużą grupę Żydów z Wiednia i Pragi Czeskiej. Bez mała tysiąc (1031 osób) osób rozlokowano w domach na terenie osady, jednak wkrótce część z nich zmarła z powodu chorób i głodu. W czerwcu 1942 r. w getcie znajdowało się łącznie ok. 2,2 tys. osób.
Nie brakło przypadków, gdy miejscowi gospodarze ratowali z narażeniem życia swoich sąsiadów - Żydów. W zabudowaniach gospodarstwa Aleksandra i Sabiny Dziadoszów z Modliborzyc schronienie znalazł Wiliam Toytman i miejscowy Żyd o nazwisku Śpiewak, który wcześniej znalazł schronienie w zabudowaniach u Orłowskiego.
Likwidacja getta w Modliborzycach miała miejsce 18 października 1942 roku (akcja "Reinhardt", której celem było wymordowanie ludności żydowskiej z pięciu dystryktów Generalnego Gubernatorstwa (warszawskiego, radomskiego, krakowskiego, lubelskiego i galicyjskiego). 1300 osób przepędzono do Zaklikowa (według innych źródeł do Kraśnika), a stąd 1 listopada deportowano do obozu zagłady w Bełżcu.
Źródło:
www. https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/m/521-modliborzyce/99-historia-spolecznosci/137692-historia-spolecznosci
Wieści Gminne. 380 lat lokacji Modliborzyc, wydanie specjalne wrzesień 2011.
Kubiszyn M., "Śladami Żydów. Lubelszczyzna", 2011.
K.Pyć
foto. H. Ryfiński, K.Pyć
